De Bijbeltekst
waarop de schilder zich baseerde:
Mattheüs 5:1-10:
En [Jezus], de schare ziende, is geklommen
op een berg, en als Hij nedergezeten was, kwamen Zijn discipelen
tot Hem. En Zijn mond geopend hebbende, leerde Hij hen, zeggende:
Zalig [zijn] de armen van geest; want hunner
is het Koninkrijk der hemelen.
Zalig [zijn] die treuren; want zij zullen vertroost worden.
Zalig [zijn] de zachtmoedigen; want zij zullen het aardrijk
beërven.
Zalig [zijn] die hongeren en dorsten [naar] de gerechtigheid;
want zij zullen verzadigd worden.
Zalig [zijn] de barmhartigen; want hun zal barmhartigheid geschieden.
Zalig [zijn] de reinen van hart; want zij zullen God zien.
Zalig [zijn] de vreedzamen; want zij zullen Gods kinderen genaamd
worden.
Zalig [zijn] die vervolgd worden om der gerechtigheid wil; want
hunner is het Koninkrijk der hemelen.
( Statenvertaling )
De acht zaligheden
De acht zaligheden worden elk apart uitgebeeld
- 3 links, 2 in het middenste luik onderaan, 3 rechts.
Tekstbanden en inscripties in het Nederlands
verduidelijken iedere voorstelling. Mede onder invloed van de
reformatie was een vertaling van Bijbelteksten naar de volkstaal
in de zestiende eeuw ook in katholieke kringen gebruikelijk.
Voor ons als toeschouwers geeft het schilderij weer hoe het
Nederlands in de 16de eeuw geschreven (en wellicht ook geklonken)
heeft. Ook het omzetten van de zaligheden naar beeld is uitermate
interessant.
Omdat we de afzonderlijke delen willen tonen,
even een schematische nummering.
Het middenpaneel
|
|
Tekst boven:
'Salich zijn sij die in uwen huyse wonen die zullen
hu louen inden tyt des eewicheijts – Psal LXXXIII'
Onder het
tetragram: Hy heeft u ghegheuen eenen leeraer der rechtueerdicheijt
– Hoort hem – Matt XV
Bij Jezus: Die gheest des Heren es up mij, daeromme
heeft hij mij ghesalft ende heeft mij ghesonden om te
prekene den aerme
De tekst
onderaan: Ic ben van hem ghestelt een conynck up Syon
sijnen heleghen beerch prekende zijn ghebot –
Psal II
|
'Zalig zijn zij die in uw huis wonen, die
zullen U loven (tot) in de tijd des eeuwigheids - Psalm 83';
op deze manier zouden we de tekst heden ten dage schrijven.
Bovenaan in het schilderij heeft de meesterschilder de naam
van God weergegeven, stralend in een wolk. Hemelse scharen omringen
de naam en zij brengen aanbidding. Onder de wolk het beeld van
Jezus, zittende op een berg terwijl hij de bergrede uitspreekt.
Jeruzalem bevindt zich links in de achtergrond. Boven Jezus
staat de tekst: 'Hij heeft U gegeven een leraar der rechtvaardigheid'.
Hoort (naar) hem - Matth. 15'. Daaronder is de heilige geest
afgebeeld, in de vorm van een duif, boven het hoofd van Jezus.
De tekst werd toegevoegd: 'De geest des Heren is op mij, daarom
heeft hij mij gezalfd en mij gezonden om te prediken aan de
arme'. Jezus onderwijst de scharen die aan zijn voeten zitten.
Onderaan het schilderij is een tekstband aangebracht, met de
boodschap: Ik ben van hem gestelt, een koning op SIon, zijn
heilige berg, predikend zijn gebod - Psalm 2.'
Het tetragram is hier heel mooi en heel
fijn geschilderd, inclusief de klinkertekens die later door
de Masoreten werden toegevoegd. Wanneer hier de tekst wordt
gelezen met de 3 klinkertekens (de 'e' onder de Y; de 'o' boven
de eerste 'H', de 'a' onder de 'w'), krijgen we 'Yehowah'.
Met betrekking tot de Goddelijke Naam is het interessant
om ook de afzonderlijke delen te bekijken.
Schilderij - deel 1
| 
|
Tekst in het
schilderij:
hoocheijt
heerghiericheijt
Begheerte des Weerlts
Tekst in de
tekstband:
Salich zijnse die aerme zijn
van gheeste, want dat rycke der hemelen behoort hemlien
toe
|
2 mannen en 2 vrouwen staan te midden van
wereldse rijkdom. De vrouw links heeft in haar handen een scepter
en een kroon. De andere vrouw, uiterst rechts, draagt een kroon
op haar hoofd met een kruis. Zij wijst naar een kistje met kostbaarheden.
Ook daarachter in een nis zijn waardevolle dingen te zien. De
man links heeft de armen gekruist en hij wijst naar boven, naar
een hemelse persoon met een scepter, te midden van de wolken.
De andere man ziet naar de hemelse figuur en hij houdt zijn
handen in een gebedshouding. Naast de vrouw aan de linkerzijde
staat een ladder die naar boven reikt. Naast de ladder staat
de tekst: ‘hoogheid’. Aan de andere zijde van de
ladder, boven de vrouw, staat ‘eergierigheid’. Boven
de vrouw aan de rechterzijde staat de tekst: ‘Begeerte
des werelds’. Op de grond liggen nog twee kronen, een
scepter en een ladder.
De tekst onderaan: 'Zalig zijn de armen van Geest, want
het rijk der hemelen behoort hen toe'.
Schilderij - deel 2
| 
|
Tekst in het
schilderij:
Spijticheijt
Iniurie
Tekst in de
tekstband:
Salich zijn die Sachtmoedighe,
want zij besitten sullen die aerde
|
Een man in gehavende klederen houdt met
één hand het haar van een andere man vast terwijl
hij zijn gebalde vuist klaar heeft om te slaan. Boven hem staat
de tekst: ‘Iniurie’. Iniurie is een ander woord
voor 'schofferigheid' of het gedrag van een schoft. De andere
man, gebukt, heeft een kruik en een brood vast. Twee vrouwen
staan links in het beeld. Eén vrouw kijkt verwonderd
naar het tafereel, terwijl de vrouw uiterst rechts kijkt naar
de Christusfiguur, met doornenkroon en kruis, boven in de wolken.
Boven de vrouw staat geschreven: ‘Spijtigheid’.
De tekst onderaan: 'Zalig zijn de zachtmoedigen, want zij
zullen de aarde bezitten'.
(opmerking: in vergelijk met de Bijbeltekst Matth. 5 merken
we dat de 2de en 3de uitspraak van Jezus van plaats verwisseld
zijn).
Schilderij - deel 3
| 
|
Tekst in het
schilderij:
Melijden
Berau der sonden
Apoca – 21
Tekst in de
tekstband:
Salich zijn sij die bedrouft
zijn, want zij vertroost zullen worden
|
Een man en vrouw links in het beeld drogen
hun tranen. Boven hen staat de tekst: ‘Berouw der zonden’.
Rechts in het beeld staan eveneens een man en een vrouw. De
vrouw droogt haar tranen terwijl de man zijn handen in een gebedshouding
heeft. Ook hij heeft tranen op zijn wangen. Hij kijkt naar een
engel die onder een stralend tetragram hem een doek aanreikt.
Boven de vrouw staat ‘Meelijden’. Onder de engel
staat: ‘Apoca – 21’ een verwijzing naar de
Apocalyps of Openbaring, waar in vers 4 de belofte wordt gedaan
dat God 'elke traan uit de ogen zal wegwissen'. Dit is dan ook
de reden waarom de engel het doek aanreikt.
De tekst onderaan: 'Zalig [zijn] die treuren; want zij
zullen vertroost worden.'
Het tetragram in detail:
Schilderij - deel 4
| 
|
Tekst in het
schilderij:
Toordeel gods
Gods rechtweerdicheyijt
op het zwaard: dwoord gods
op het boek: die wet gods
tussen de balans: gherechticheije
onder het brood: ghenaede
op de kruik en het brood: Gheeft d aermel meerighe brood
Tekst in de
tekstband:
Salich zijn sij die hongheren
ende dursten naerd die rechtweerdicheijt, want zij verseet
sullen worden.
|
Onder een stralend tetragram staat een
gekroonde vrouw. Links van het tetragram is een palmtak, aan
de andere zijde een zwaard. Boven beide staat geschreven: ‘Toordeel
Gods’ of 'Het oordeel van God'. Bij de vrouw staat ‘Gods
rechtvaardigheid'’. De vrouw houdt een zwaard en een weegschaal
vast en ook op deze voorwerpen vinden we geschreven woorden;
op het zwaard staat 'het woord van God' en tussen de balans
'gerechtigheid', de balans moet uiteraard in evenwicht zijn
- het teken voor gerechtigheid. Voor haar op een tafel staan
een opengeslagen boek, een kruik en een brood. Op de bladzijden
van het boek staat: ‘die wet Gods’. Op de kruik
en het brood staat: ‘Geef de armen meerdere broden’.
Links van de vrouw staat een man met een schaal. Rechts van
haar staat een man met een brood. Onder het brood dat de man
vasthoud, staat 'genade’.
De tekst onderaan: 'Zalig zijn zij die hongeren en dorsten
naar rechtvaardigheid, want zij zullen verzadigd worden.'
Het tetragram in detail:
Schilderij - deel 5
| 
|
Tekst in het
schilderij:
Goedertierenheijt
Baermherticheijt gods
Liefde
Mesdaet
Tekst in de
tekstband:
Salich zijn die baermhertighe,
want zij baermherticheijt verweeruen sullen.
|
Onder een stralend tetragram staat een
engel met een palmtak in zijn hand. Op de wolk onder de engel
staat: ‘barmhartigheid gods’. Links van hem een
welgestelde man en vrouw met een voor hen geknielde man in een
smekende houding. Boven de man staat: ‘Misdaad’.
Bij de vrouw staat: ‘Goedertierendheid’. Dit is
een in onbruik geraakt woord, welk als synoniem 'welwillendheid'
heeft. Rechts van de engel staat een kreupele man die van een
man en een vrouw geschenken krijgt, waaronder een kleed. Boven
hen staat geschreven ‘liefde’. Het is uit liefde
dat ze hem deze geschenken geven.
De tekst onderaan: 'Zalig zijn de barmhartigen, want zij
zullen barmhartigheid verwerven.'
Het tetragram in detail (en ook hier zijn de klinkertekens
heel duidelijk):
Schilderij - deel 6
| 
|
Tekst in het
schilderij:
Ghelooue
Duvels bedroch
Dexel der Soden
Lust des Weerlts
Der Sonde onreinheijt’
Onreijne liefde
Tekst in de
tekstband:
Salich zijn sij die suijver
van herten zijn, want zij sullen god sien
|
Een man en een vrouw staan onder een wolk
waarin het tetragram staat. De wolk is omgeven door een hemelse
schare. Boven de vrouw staat de tekst: ‘Gelove’.
Links van de man staat een aangeklede duivel. 'Duivels bedrog'
staat er heel duidelijk boven. De duivel ziet er uit als een
vrouw maar hij heeft twee horens, een staart en poten. In zijn
hand heeft de duivel een gouden kelk met erboven de tekst ‘dexel
der Soden’. Boven de 'O' staat een streepje, wat meestal
op een afkortng duidde. Zou er mee bedoeld zijn: 'deksel der
zonden' - aangezien hij een gesloten kelk in zijn handen houd?
Aan de voeten van de man ligt een vrouw met een open kelk. Daarboven
staat de tekst: ‘Der Sonde onreinheijt’ of 'onreinheid
van de zonde'. Uit de kelk springen als symbool voor deze onreinheid
enkele slangen naar buiten. Rechts van de vrouw staat een man
en een vrouw; de vrouw heeft een kroon met een kruis op haar
hoofd. Naast de kroon staat: ‘Lust des Werelds’.
Aan de voeten van de vrouw staat een naakt, geblinddoekt kind
met een boog in de hand. Daaronder staat: ‘Onreine liefde’.
Tekst onderaan: 'Zalig zijn zij die zuiver
van hart zijn, want zij zullen God zien.'
Het tetragram in detail - het is hier echter
heel moeilijk nog te onderscheiden:
Schilderij - deel 7
| 
|
Tekst in het
schilderij:
kinderen gods
Paysmaker
gramschepe
Crijghdheijt
De Wille gods
De Wet (op de tafelen)
Tekst in de
tekstband:
Salich zijn die vreedtsamighe,
want zij sullen kinderen gods gheheeten worden.
|
Onder een stralend tetragram staan 2 engelen
met tussen hen de tekst: ‘kinderen gods’. Links
staan drie mannen, met achter hen nog een man. De middelste
van de drie mannen houdt de twee amokmakers tegen. De eerste
man heft zijn vuist op. De derde man heeft zijn hand aan zijn
zwaard. De man achterin heeft een bazuin in zijn hand. Boven
hen staan de teksten: ‘Paijsmaker’, ‘gramschepe’
en ‘crijghdheijt’. Peis of Pais is een ander woord
voor vrede - vredemaker wordt hier bedoeld en dat klopt dan
met de zaligheid die hier uitgebeeld wordt; het gaat immers
over de vreedzamen. De andere woorden geven het tafereel weer:
gramschap en 'krijgdheid' of krijgvaardigheid. Rechts het tafereel
van een man die geknield zit voor een gesluierde vrouw. De vrouw
heeft twee stenen tafelen vast waarop ‘De Wet’ geschreven
staat. Boven haar staat de tekst: De wille gods’.
Tekst onderaan: 'Zalig zijn zij vreedzamen, want zij zullen
kinderen gods geheten worden.'
Schilderij - deel 8
| 
|
Tekst in het
schilderij:
Patientie
Steercke Vulherdicheijt
Chrus (linksonder)
Tekst in de
tekstband:
Salich zijn die ghene die
vervolghinghe lijden om die rechtueerdigheijt, want
dat rijcke der hemelen behoort hem toe
|
Drie vrouwen staan onder een stralend tetragram
dat omgeven is door hemelse scharen. De middelste vrouw houdt
een bijbel, een zwaard en een granaatappel (?) met kruis vast.
De linkse vrouw houdt een kruis en een zweep vast. Boven haar
staat de tekst: ‘Patientie’ of geduld. Zij staat
op een steen waarop “Chrus” staat met een streep
boven het woordgedeelte ‘rus’. Een streep boven
een woord duidt meestal op een afkorting, hier staat de afkorting
dus voor Christus. Links van de steen is een doodshoofd te zien,
een bol met kruis rechts. De vrouw rechts heeft een zuil in
haar hand en houdt in haar hand een wapenschild. Boven haar
staat de tekst: ‘Sterke volhardendheidt’. De zuil
is uiteraard het symbool voor standvastigheid. De middelste
vrouw is gekroond, de vrouwen recht en links krijgen een kroon
aangereikt van twee engelen. Achter hen voltrekt zich een strijdtoneel.
Dit schilderij heeft uiteraard weer heel veel symbolen, symbolen
in duidelijk verband met de zaligspreking. Onverzetbaar als
een zuil, de zweep staat voor het het marteltuig, het doodshoofd
voor de slachtoffers maar Christus is de steen waarop de gemeente
is gebouwd. De vrouw staat op de steen.
De tekst onderaan: 'Zalig zijn degenen die vervolging lijden
vanwege rechtvaardigheid, want het rijk der hemelen behoort
hen toe.'
Het tetragram in detail:
De Beeldenstorm
De naam 'beeldenstorm' is een verzamelnaam
voor een reeks vernietigingen die tussen 10 augustus en oktober
1566 in de Nederlanden plaatsvond. Tijdens de beeldenstorm werden
honderden rooms-katholieke kerken vernietigd. Of vaak werden
de inhouden van de kerken vernietigd zoals altaren, beelden,
schilderijen, preekstoelen. Deze reeks vernietigingen heeft
te maken met de opkomst van het Calvinisme en Protestantisme
in de Nederlanden. Men ergerde zich aan de heiligenaanbidding,
de beeldenaanbidding, de rijkdommen. Mogelijkerwijs stamt de
uitdrukking 'schoon schip houden' zelfs uit deze tijd. Het woord
schip staat immers ook voor de grote middenruimte van de kerk.
Uiteraard lieten de Spaanse katholieke overheersers dit niet
ongestraft voorbijgaan. Als reactie stuurde Filips II Fernando
Alvarez de Toledo, de Hertog van Alva, naar de Nederlanden.
Hij zou de geschiedenis ingaan onder de bijnaam 'de ijzeren
hertog' vanwege zijn schrikbewind.
In dit licht de Goddelijke Naam
in het schilderij.
Het schilderij is toch wel opmerkelijk.
Niet minder dan 7 maal heeft de kunstenaar het tetragram in
dit kunstwerk geschilderd en dit op een juiste manier, zelfs
met klinkertekens. En dit, zoals reeds vermeld, een jaar of
iets meer na de beruchte beeldenstorm. Op de achterkant van
de zijluiken zijn de wapenschilden van Antoon van Hille en zijn
vrouw Martine van Zevecote te zien. Vermoedelijk waren zij de
opdrachtgevers. Antoon van Hille was rechter-commissaris in
Gent en stond bekend als een overtuigd tegenstander van de reformatie.
|
